Van gebedshuis tot cultuurtempel

Historie

door Tom Tulleken
lIIustratie’s: zie de bijschriften
overdruk uit ZAANS ERFGOED – NR 36 Voorjaar 2011

De Friese Doopsgezinde Gemeente te Wormerveer schreef in 1829 een wedstrijd uit onder Nederlandse architecten voor een passend ontwerp voor een nieuw vermaanhuis. Het oude kerkgebouw, een houten pand achter het tegenwoordige Zaanweg 64, was te klein geworden en vergde ook te veel onderhoud. Het winnende ontwerp, ingezonden onder het motto ‘Aan de Godsdienst gewijd’, was van de Amsterdamse architect Hendrik Springer. Deze was afkomstig uit een bekend geslacht van timmerlieden en architecten. Hendriks vader, meester-timmerman Willem Springer, kreeg daarna de opdracht om het ontwerp uit te voeren. En zo verrees in 1830-’31 een fors gebouw in neoclassicistische stijl, van veertien meter hoog, dat imponeerde ten opzichte van de belendende bebouwing. Deze bestond uit houten huizen met een gevelhoogte van maximaal vijf à zes meter.

ZWARE FUNDERING

Ondanks het sobere aanzien is deze Vermaning een kostbaar gebouw: de uitvoering in steen vereist een zware fundering terwijl de gevels van schoon metselwerk aanzienlijk duurder zijn dan bijvoorbeeld houten gevels. De locatie, direct zichtbaar vanaf de openbare weg, is eveneens opvallend te noemen. Tot dusver bouwden de doopsgezinden, evenals de katholieken, hun kerken achteraf en zelfs onzichtbaar achter een bouwblok of een rij woningen. Hun godsdienst werd ten tijde van de Republiek gedoogd en de aanhangers ervan werden getolereerd, maar mochten hun religieuze praktijken niet openlijk uitoefenen. Houten schuilkerken of predikschuren (zoals de oudkatholieke kerk aan het Papenpad en de Westzaanse Vermaning) waren dan ook tot dusver regel. Omstreeks 1830 groeide kennelijk de tolerantie ten aanzien van geloofsbeleving. De Friese doopsgezinden in Wormerveer waren de eersten in de Zaanstreek die dit aangrepen en direct ‘flink uitpakten’. De voorganger ten tijde van de bouw was ds. Jan Gerrit Boekenoogen, die sterk bijdroeg aan het opbloeien van de gemeente. Hij was de grootvader van de in 1868 geboren Gerrit Jacob Boekenoogen die als taal- en letterkundige in 1896 cum laude promoveerde op zijn proefschrift ‘de Zaansche Volkstaal’.

DE WORMERVEERSE DOOPSGEZINDEN

De doperse geloofsrichting in Wormerveer bestond sinds het eind van de zestiende eeuw uit twee gemeenschappen: die der Friese doopsgezinden en die der Waterlandse doopsgezinden. Laatstgenoemden hadden hun Vermaning op de Noord, achter de bebouwing van het tegenwoordige wooncomplex ‘De Zaanstroom’. Over de vroegste geschiedenis van beide gemeentes is weinig bekend. In 1675 telden de ‘Waterlanders’ driehonderd lidmaten. De voorgangers deden hun werk onbezoldigd en werden uit de gemeenschap zélf gekozen. De eerste betaalde predikant bij de gemeente, opgeleid aan het Amsterdamse Doopsgezind Seminarie, was Jan Willem Straatman, die in 1849 werd beroepen. De Friese Gemeente was aanvankelijk kleiner dan de Waterlandse Gemeente en hun aanhangers waren in de late zestiende- en vroege zeventiende eeuw conservatiever dan de ‘Waterlanders’. Gemengde huwelijken werden bijvoorbeeld niet toegestaan en lidmaten mochten geen publiek ambt bekleden. In de tweede helft van de zeventiende eeuw veranderde dit. De Friese Gemeente werd liberaler en vrijer in de opvattingen. Evenals bij de Waterlanders waren de voorgangers afkomstig uit eigen kring en kregen deze geen salaris. De eerste voorganger was Dirck Cerritsz., de grondlegger van de papierindustrie in de Zaanstreek, die in 1626 overleed. De in 1764 beroepen Bernardus Doorenbosch was de eerste aan het seminarie opgeleide en bezoldigde predikant bij de Friezen. In Westknollendam bestond eveneens een doopsgezinde gemeente die in 1947 met die van Krommenie werd samengevoegd.

INVLOED

Het belang- en daarmee de invloed van de dopersen in Wormerveer nam gestaag toe. Vrijwel de gehele zeventiende en achttiende eeuw rekende meer dan vijftig procent van de inwoners zich tot lidmaat van een der doopsgezinde gemeentes. Onder hen waren veel welgestelde kooplieden en fabrikanten, maar deze liepen over het algemeen niet te koop met hun rijkdom en hielden er een sobere levensstijl op na. Dat Wormerveer weinig of geen Zaanse pronkgevels telde, zoals die in de achttiende en negentiende eeuw vooral in Krommenie en Zaandijk werden gebouwd, kan daarom mede een gevolg zijn van het relatief grote aantal doopsgezinden hier. In de achttiende en negentiende eeuw waren er verschillende pogingen tot toenadering tussen de twee Wormerveerse gemeentes. Toch zou het duren tot 1899 eer de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Wormerveer ontstond. De fusiegemeente ging kerken in het gebouw Zaanweg 57 en de houten Vermaning aan het Noordeinde werd verkocht.

NEOCLASSICISTISCH

‘Sober van aanzien, streng van lijn.’ Met deze woorden karakteriseerde ds. H. Britzel in 1931 de toen honderd jaar oude Vermaning aan de Zaanweg. Op dat moment was deze kerk niet meer het enige hoge gebouw aan de Zaanweg. Vanaf het midden van de negentiende eeuw werden in de onmiddellijke omgeving ervan diverse riante, stenen koopmanshuizen en kantoren gebouwd. Toch valt de vermaning nog steeds op als zeldzame exponent van de neoclassicistische bouwstijl in Wormerveer. Aan het uiterlijk is niets veranderd maar wél waren er gedurende de eerste honderd jaar wat wijzigingen ter verhoging van het comfort. Omstreeks 1850 werd in de kerk moderne (gas)verlichting aangebracht en werden enkele kachels geplaatst om de kerk in de winter te kunnen verwarmen.

HET ORGEL

De Amsterdamse orgelbouwers Flaes en Brünjes bouwden in 1855 hun eerste orgel in de Wormerveerse Vermaning. Later zouden zij in de Zaanstreek in nog vijf kerken een kerkorgel bouwen. In 1908 werd de bescheiden kerkenraadskamer achter het gebouw vervangen door een dubbel zo grote stenen aanbouw onder architectuur van de Wormerveerse aannemer Dirk Stam. Zijn zoon Mart Stam (1886-1957), overigens niet te verwarren met zijn veel beroemdere naamgenoot, bouwde in Wormerveer onder meer de Pene-toren en in Wormer het pakhuis Mercurius. Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Vermaning werden in 1931 in de kerk verlichtingselementen aangebracht in de stijl van het Nieuwe Bouwen. Het is ook opmerkelijk, dat de preekstoel (die aanvankelijk bijna anderhalve meter boven de kerkvloer was gebouwd en via een cirkelvormig trapje bereikbaar was) in 1938 is verlaagd wegens hoogtevrees van de nieuwe predikant.

NIEUWE EIGENAAR

De Historische Vereniging Wormerveer (HVW), opgericht in 2002, kende een vliegende start en kon al in januari 2004 het vijfhonderdste lid noteren. Ik herinner mij nog goed, dat wij in die periode als bestuursleden eens in de kerk werden rondgeleid door de toenmalige koster Nico Luttik, en dat we met elkaar filosofeerden over de mogelijkheden die het gebouw als onderkomen voor onze met ruimtegebrek kampende vereniging kon bieden. In 2005 werd het bestuur van de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente voor het eerst, voorzichtig benaderd om een en ander te bespreken. Als zoveel kerkgenootschappen in Nederland kampten ook de Wormerveerse doopsgezinden met een sterk teruglopend en vergrijzend ledental. Het tijdstip van toenadering tussen de beide organisaties kwam dus op een gunstig moment. Binnen de HVW werd een stuurgroep ingesteld met daarin deskundigen die het overnametraject zouden gaan begeleiden en evenzo stelde de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente een commissie in. Vele uren vergaderen, rekenen en brainstormen leidde tot het besluit dat niet de HVW de nieuwe eigenaar van het gebouw zou moeten worden maar een beheers- en exploitatiestichting. Inmiddels was, na de restauratie van het monumentale orgel, in 2007 een stichting met de naam ‘Menno Simons Flaes’ opgericht, die tot doel had met regelmaat concerten in de kerk te organiseren en het orgel in goede, bespeelbare staat te houden. Met deze concerten werd aan het einde van 2008 begonnen.

DE STICHTING WORMERVEERSE VERMANING

In 2009 waren er voldoende kandidaten om het bestuur van de beheers- en exploitatiestichting te kunnen vormen. Deze werd op 28 december van dat jaar opgericht onder de naam Stichting Wormerveerse Vermaning (SWV). Diezelfde dag werd door de kersverse stichting het kerkgebouw, tegen een symbolisch bedrag, overgenomen van de Verenigde Doopsgezinde Gemeente (VDG) te Wormerveer. Een van de voorwaarden waaronder deze overdracht plaatsvond was de afspraak dat de veertiendaagse kerkdiensten van de VDG in de kerk zouden blijven plaatsvinden zolang de gemeenschap zou bestaan.

VAN GEBEDSHUIS TOT CULTUURTEMPEL

In de statuten die de Stichting Wormerveerse Vermaning opstelde, kon de VDG zich uitstekend vinden. Een bij het gebouw passende publieke functie in de sfeer van cultuur(historie) en kunst is wat zij voor ogen had. Precies datgene is de SWV van plan en wel op een dusdanige wijze, dat geen beroep hoeft te worden gedaan op fondsen en overheden om de exploitatie sluitend te krijgen. Een begin is hiermee al in 2010 gemaakt. Enkele succesvolle lezingen, tentoonstellingen en bijeenkomsten vonden plaats en ook de concerten trokken voldoende belangstellenden. De SWV was dan ook positief gestemd en voorzag een mooie toekomst voor het gebouw, zeker wanneer de noodzakelijke bouwkundige ingrepen (onder andere funderingsherstel van de kerkenraadskamer) zouden zijn voltooid. Een intensieve fondsenwervingsactie om de benodigde financiën (ruim 400.000 euro) bijeen te krijgen werd gestart. Na voltooiing zou de HVW haar intrek nemen in een -nieuw te bouwen – aanbouw en kunnen de bezoekers van tentoonstellingen en dergelijke voor een gezellige nazit worden ontvangen in een goed geoutilleerd en van alle moderne gemakken voorzien gebouw met een volstrekt eigen klassieke identiteit.

Met dank aan Nico Aten.

Bronnen:
Jan Aten, Wormerveer langs weg en Zaan. Wormerveer 1967;
Carla Rogge, De doopsgezinde kerk te Wormerveer, sober van lijn, streng van aanzien, Wormerveer 2010;
Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online

Boven: Prent die Arnold de Lange op verzoek heeft gemaakt. Het bijschrift bij de prent:
Gezicht op de Zaanweg en de doopsgezinde kerk te Wormerveer omstreeks 1844.